Niby obiecywałam sobie po rozczarowującym Exodusie nie rzucać się na nową powieść Orbitowskiego, ale byłam jej zwyczajnie ciekawa. Czy poprzednia była tylko wypadkiem przy pracy?
Akcja marketingowa przed premierą Kultu eksponowała wątek objawień maryjnych na oławskich działkach, inspirowany życiorysem Kazimierza Domańskiego. Faktycznie jednak objawienia są tam tylko na doczepkę i przydarzają się niejako w tle. Jest to bowiem przede wszystkim opowieść o rodzinie, a właściwie o braciach – Zbyszku i Heńku, którego postać posiada pewne kluczowe elementy biografii oławskiego wizjonera, ale też w wielu istotnych punktach różni się od oryginału. Ten nieżyciowy, nierozgarnięty, a jednak wybrany do wielkości i niezwykłości młodszy brat pozostawał przez niemal całe życie pod opieką starszego, Zbyszka. I to właśnie Zbigniew Hausner opowiada Łukaszowi (w domyśle zapewne Orbitowskiemu) całą historię.
To rozwiązanie narracyjne jest kluczowe – słuchamy pewnej całości, niezakłóconej żadną ingerencją, razem z nagrywającym monolog opowiadacza pisarzem (powieść podzielona jest na kolejne taśmy), co pozwala na swobodną, nieskrępowaną chronologią, a dyktowaną częstokroć przez emocje i skojarzenia narratora, dynamiczną i meandrującą konstrukcję opowieści. Oczywiście, uzyskanie takiego pseudo-swobodnego efektu wymagało zapewne mnóstwa pracy, a przede wszystkim stworzenia wiarygodnego gospodarza, którego czytelnik zechce cierpliwie i z przyjemnością słuchać przez niemal pięć setek stron.
I to się udało na szóstkę, bo Zbyszek Hausner to prawdziwy, spójny facet: fryzjer z etosem zawodowym i prywatnym, szczęśliwy mąż i ojciec, dobry i opiekuńczy brat. Człowiek rozsądny, charakterny, lecz niepozbawiony poważnych wad (bez trudu godzi notoryczne skoki w bok z bezbrzeżnym oddaniem ognisku domowemu). Jednak świadomy swoich niedoskonałości i szczery, zdolny do bardzo krytycznej autorefleksji. A jednocześnie gawędziarz z dużym poczuciem humoru. Słowem, stworzony, by zagadywać – klientów, żonę, kolejne kochanki, pisarza, który zawędrował do Oławy, oraz rzesze jego czytelników. Dzięki swoim wadom, wątpliwościom, licznym skazom charakteru i ciemniejszym epizodom biografii Zbigniew Hausner zdobywa nasze zaufanie, a z czasem, gdy okazuje się to niezbędne, także zrozumienie i współczucie. Nim Kult stoi, a nie Heńkiem, płaczącą krwią figurą, krwawiącą monstrancją i całą plejadą innych działkowych cudów.
Ważną zaletą Kultu jest przedstawienie realiów społeczno-obyczajowych, istotnych nie tylko dla wyjaśnienia uwarunkowań działań bohaterów, ale także w kontekście objawień i późniejszej budowy sanktuarium, do których to zdarzeń musiała się ustosunkować zarówno władza świecka, jak i kościelna. Tu Orbitowski posługuje się zręcznym wytrychem, bo wszystkie te potencjalnie nudne dla czytelnika rafy omija, a raczej sprytnie neutralizuje, dodając do obu płaszczyzn komponent osobisty. Rządzący miasteczkiem w imieniu partii Waldek oraz marzący o własnej parafii wikary Romek to u niego po prostu najbliżsi kumple Zbyszka Hausnera z dzieciństwa. Nie znaczy to jednak, że przez wzgląd na dawne sentymenty będą Heńka głaskać po główce, zdobnej w niewidzialną cierniową koronę. Ale takie ustawienie sytuacji pozwala autorowi w swojski i przystępny sposób opisać reakcje tronu i ołtarza na objawienia.
Jest zatem Kult powieścią autentyczną, angażującą i dobrze przemyślaną. Płyniemy z nurtem wartkiej gawędy Zbyszka, niejako mimo woli oddając się wraz z nim niełatwym refleksjom. A kończy się ciekawą, bo mało literacką, a typowo życiową puentą. Nie jest to najlepsze dokonanie Orbitowskiego (tę palmę wciąż dzierży u mnie Szczęśliwa ziemia), ale zaciera bez śladu absmak po Exodusie. Warto.
Na ostrzu siekiery 